Brazil lấy bối cảnh của một xã hội tương lai giả tưởng, nơi các chiến dịch đánh bom khủng bố chống chính quyền đã diễn ra 13 năm qua. Nhân vật chính Sam Lowry là một kỹ thuật viên/một công chức thiếu tham vọng. Ham muốn duy nhất của Sam đó là thoát khỏi kỹ thuật công nghệ và sự quan liêu của bộ máy chính quyền để đến với giấc mơ của mình. Trong giấc mơ đó, Sam đóng vai hiệp sĩ đi cứu cô gái trong mộng của mình. Rồi có một lần, trong khi đi sửa lại một cuộc bắt người nhầm của giới cầm quyền, Sam đã vô tình gặp Jill Layton – người có bề ngoài giống hệt cô gái vẫn xuất hiện trong mơ. Trải qua vô số chuyện Sam và Jill bị coi là khủng bố, là kẻ thù của nhà nước liệu Sam có cứu được Jill, liệu hai người có đến được với nhau và sống hạnh phúc như Sam từng mơ hay không?
Với tôi đây là một tuyệt phẩm của đạo diễn Terry Gilliam – nó đã vượt trên cả những bộ phim xuất sắc khác của ông như Twelve Monkeys, Time Bandits, Monty Python… để trở thành một những điểm nhấn nổi bật của điện ảnh Anh, điện ảnh châu Âu nói riêng và thế giới nói chung. Là cảm hứng lớn để Zack Snyder làm ra Sucker Punch – bộ phim lắm kẻ chê nhưng tôi lại rất thích.
Là phần hình ảnh cực đẹp hay gọi một cách dân giã là “làm màu” – một món ăn thừa vẻ bắt mắt, một tác phẩm nghệ thuật phóng túng về mặt hình ảnh.
Là cách dẫn chuyện khiến người xem rối loạn và trở nên “hoang tưởng”, đôi khi mang lại cho ta cảm giác lộn xộn một cách có chủ đích, truyện không cốt truyện.
Là phong cách retro-futuristic (Steampunk, Dieselpunk…). Nó kết hợp những ảnh hưởng về nghệ thuật trong quá khứ như phim, báo chí, nghệ thuật trang trí với những công nghệ mang tính hậu hiện đại, là sự giao thoa của công nghệ và sự lãng mạn, nơi mà các thiết bị tiện ích điện tử được kết hợp giữa quá khứ và tương lai.
Là ẩn dụ và biểu tượng tràn lan mà không cần diễn giải. Như đã nói: khán giả đại chúng ghét ẩn dụ. Nó dẫn đến cái ý tiếp theo.
Phim không dành cho đại chúng, nhưng lại vinh danh nhiều thể loại văn hoá đại chúng khác nhau, là sự kính trọng và tôn vinh đối với một trong những đạo diễn vĩ đại nhất mọi thời đại: Akira Kurosawa.
Là cách xáo trộn giữa thật và ảo, mơ trong mơ, sự chồng chéo giữa những nhân vật có thật với ý chí khao khát tự do của những người bị đàn áp. Nó làm ta đôi khi không thể phân biệt nổi đó là mơ hay thực, và nếu là mơ thì nó bắt đầu khi nào.
Là cách nhân vật chính tạo ra thế giới tưởng tượng để thoát khỏi thực tại: Sam ở Phòng Tra Tấn (torture chamber) và Babydoll sau khi làm phẫu thuật thuỳ não (Lobotomy).
Là cốt truyện chính khá đơn giản nhưng nó lại ẩn chứa những tầng nghĩa và thông điệp sâu xa khiến người xem không thể hiểu hết nếu chỉ xem một lần. Nói một cách khác, cái Gilliam cũng như Zack quan tâm đó là đánh thẳng vào cảm giác của người xem. Cốt truyện? Không quan trọng. Nhân vật? Không quan trọng. Sự kết nối? Không cần thiết. Bởi vì khi tất cả những điều trên qua đi, cái đọng lại chỉ còn là cảm giác tê dại như điện giật trong tinh thần.
Quay trở lại với Brazil: tôi cho rằng phim thực sự chịu nhiều ảnh hưởng của tiểu thuyết 1984 của George Orwells (dù Gilliam thừa nhận khi quay Brazil ông chưa hề đọc 1984 mà chỉ biết đại khái nội dung của nó), bối cảnh chính của bộ phim là một xã hội hư cấu trong “tương lai” – Nhà nước ở đây được gọi là Central Services – một thể chế mang xu hướng phát xít và độc tài, một cỗ máy quan liêu và cứng nhắc chỉ biết làm việc trên những tờ giấy và hoá đơn (Receipt) vô hồn mà vứt đi cái gọi là tình người (dehumanization).
Ở đoạn đầu phim, cảnh Phó Thủ Tướng Helpmann được phóng viên hỏi: “Tại sao chiến dịch đánh bom khủng bố lại kéo dài đến tận 13 năm trời?” thì ông ta chỉ cười khẩy: “May mắn của kẻ mới!”
Tôi cực kì thấy hài hước với câu trả lời này. Tại sao lão ta lại tự tin đến vậy, phải chăng vì lão biết nó sẽ không bao giờ kết thúc?
Quả thật như vậy, vì vốn chả có khủng bố nào cả, như khi Jill hỏi Sam: “Anh đã thực sự nhìn thấy một tên khủng bố nào chưa?” thì Sam không trả lời được. Vì Sam chưa bao giờ nhìn thấy. Chưa có ai từng nhìn thấy.
Những vụ đánh bom ấy đơn giản chỉ là các vụ nổ đường ống vì các đường ống sưởi, nước thải… đủ loại nằm ở khắp mọi nơi. Chính quyền thì một mực khẳng định các đường ống hoạt động hoàn hảo và để che đậy chúng đã đổ tội cho một nhóm khủng bố không tồn tại. Giả thiết này hoàn toàn hợp lý cho sự xuất hiện của nhân vật Tuttle, người chuyên bí mật đi sửa những đường ống hỏng và bị Central Services truy lùng vì sợ lộ bí mật.
Cái cách làm trên vốn đã có một cái tên: False Flag Operation (Chiến dịch Cờ Giả).
Cờ giả là khái niệm chỉ những hoạt động ngầm được che đậy hay vụng trộm do chính phủ hay các tổ chức thực hiện nhằm đánh lừa dư luận là do các đối tượng khác thực hiện. Không chỉ dừng ở mức độ chiến thuật, cờ giả thời kỳ lịch sử hiện đại đã được nâng tầm lên mức chiến lược.
Khái niệm này ngày nay không còn giới hạn trong chiến tranh và chống nổi loạn mà còn để chỉ những hoạt động thời bình như “chiến lược gây căng thẳng” mà nước Ý áp dụng thời kỳ 1970-1980 hay Mỹ vu cho Iraq tàng trữ vũ khí hóa học để phát động tấn công mà không bị thế giới lên án năm 2003. Kiểu tấn công như vậy thường được gọi là ‘khủng bố giả’. Mặt khác cờ giả cũng đã từng được rất nhiều quốc gia sử dụng để đổ tội cho các quốc gia hay các tổ chức khác bằng cách tự đánh vào chính mình, nói theo ngôn ngữ tiếng Việt là rạch mặt ăn vạ.
Điểm lại lịch sử Thế Chiến II, Đức quốc xã đã nhiều lần dùng kế này. Quân Nazi đã tự đốt trụ sở các đảng – Nhà Quốc Hội (Reichtag) và đổ tội cho Cộng Sản, giúp Hitler lên nắm quyền, hay chiến dịch Himmler, quân Nazi đã tự tấn công vào các trạm hải quan của mình trên biên giới Đức-Ba lan để lấy đó làm cớ tấn công Ba Lan, khởi đầu Thế chiến II.
Mục đích của Nhà Nước trong Brazil cũng tương tự như vậy: chúng tự tạo ra một nhóm-khủng-bố-tưởng-tượng trong 13 năm trời để gieo rắc sự sợ hãi trong lòng dân chúng, từ đó để chúng có thể đưa ra những “Sắc lệnh chống khủng bố” vi phạm nghiêm trọng đến dân chủ và quyền con người như: bắt bớ, tra tấn, vu khống…một cách vô tội vạ. Chúng lùng bắt và thậm chí là tra tấn đến chết những người có mặt ở hiện trường các “vụ đánh bom” (bởi vì họ có tội đâu mà khai?). Và trên hết, đó là một cách tuyên truyền của Bộ Thông Tin (Ministry of Information) khiến người dân tin tưởng và tín nhiệm một cách mù quáng vào chính quyền hiện tại mà không hề hay biết quyền tự do và tự quyết của mình đã bị cướp đoạt một cách trắng trợn. Con người không còn được coi là con người nữa mà chỉ là những tệp hồ sơ vô hồn.
Tất cả những nút thắt trong phim được bắt đầu với một sự kiện khiến chúng ta không khỏi bật cười: một nhân viên chính phủ đập chết một con ruồi làm xác nó rơi vào chiếc máy chữ gây ra một vụ bắt người nhầm – thay vì bắt Tuttle thì lại bắt ông Buttle! Một con ruồi chết kéo theo một người chết!
Đây chính là điểm mở đầu cho sự đỉnh cao của nghệ thuật trào phúng trong Brazil. Bằng những câu thoại chất và hài hước; phong cách hài Anh đậm vẻ mỉa mai chua cay, Brazil đả kích sự thối nát đến cùng cực của những kẻ cầm quyền, mang ý nghĩa thực tiễn và nhân văn một cách sâu sắc.
Sự mơ mộng của Sam không hề làm yếu tố trào phúng mất đi sức mạnh và mũi nhọn của nó mà hoàn toàn ngược lại: chúng hòa quyện và thống nhất với nhau khiến cho các mâu thuẫn càng thêm tính chua cay. Gilliam truyền đạt sự suy đồi của đời sống thẩm mỹ bằng những hình ảnh, những đoạn đối thoại mang tính hiện thực phê phán: những đường ống to lớn, xoắn xít chiếm diện tích lớn ở khắp mọi nơi; những dự án nhà ở xấu xí; khung cảnh thành phố; sự đua đòi, chạy theo phẫu thuật thẩm mỹ đến điên cuồng của các quý bà sồn sồn…. Những chi tiết hài hước chua cay tỏa sáng nhờ vũ khí sắc sảo của Gilliam được sử dụng xuyên suốt bộ phim. Đó chính là cách tạo mâu thuẫn, hay nói đúng hơn thì mâu thuẫn luôn có sẵn trong xã hội, Gilliam chỉ nâng lên, chiếu ánh sáng và đưa nó ra trước công chúng để cho khán giả nhìn thấy, cười mỉa mai và khinh bỉ.
Tuy vậy, trong cái xã hội mục nát ấy vẫn còn những người như Sam, Tuttle và Jill. Sam Lowry là một nhân viên kĩ thuật cấp thấp làm trong Cục Lưu Trữ (Information of Records Department), mặc dù mẹ của Sam, bà Ida Lowry có nhiều mối quan hệ với các quan chức cấp cao nhưng Sam lại không thích thăng tiến. Anh vốn chán ngán với công nghệ kĩ thuật và sự quan liêu của giới cầm quyền mà chỉ suốt ngày mơ mộng cả ngày lẫn đêm: trong giấc mơ đó, Sam cứ lặp đi lặp lại là một “hiệp sĩ” (Angelic knight) đi giải cứu một cô gái xinh đẹp. Cái làm nên sự mới mẻ ở đây đó là nhân vật chính Sam của chúng ta đứng lên chống lại chính quyền không phải vì một lí do cao cả đại loại như muốn làm thế giới tốt đẹp hơn… mà tất cả chỉ vì bản thân mình, Sam muốn có một cuộc sống thú vị và lãng mạn hơn là cái công việc nhạt nhẽo hiện tại. Nói cách khác, Sam bị mắc kẹt trong thực tại, nơi bị chi phối bởi một cái bộ máy cầm quyền ma quỷ mà chính anh cũng là một guồng máy của nó.
Đa phần người xem đều có chung một câu hỏi: nhân vật Tuttle là thật hay chỉ là tưởng tượng của Sam? Câu trả lời ở đây không có gì khác đáp án của câu hỏi: Sweet Pea, Blonde, Rocket và Amber là thật hay chỉ là tưởng tượng của Babydoll?
Là cả thật và ảo.
Hai lần Sam và Tuttle gặp nhau, đó là Tuttle bằng xương bằng thịt, bằng chứng là ở lần gặp nhau thứ hai và cũng là cuối cùng: Jill đã hỏi Sam xem Tuttle là ai. Còn lại chỉ là tưởng tượng của Sam dựa trên hình bóng Tuttle, giống như Sweet Pea, Blonde, Rocket và Amber trong những cảnh hành động/cảnh trong nhà thổ.
Bạn đã xem Sucker Punch và thích cái kết, thậm chí cho rằng đó là cảnh hay nhất của phim? Cái kết của Brazil cũng vậy, nếu như Brazil là một tuyệt phẩm thì đoạn kết chính là một tuyệt phẩm trong tuyệt phẩm. Một cái kết đau đớn, có phải chăng?
Nhưng đối với Sam thì anh đã hy sinh thân xác để giải phóng cho tâm hồn mình: thoát khỏi thực tại bạo lực, đau buồn, thoát khỏi cái xã hội anh vốn không có hứng thú và tham vọng sống để đến với giấc mơ của mình – được tự do sống hạnh phúc với Jill đến trọn đời.
Phó Thủ Tướng Helpmann đã phải thốt lên: “Hắn ta đã trốn thoát”.
Sam đã mỉm cười, cái nụ cười ám ảnh đấy khiến tôi mãi không thể nào quên.
Cũng có người đưa ra một giả thiết khác mà tôi thấy cũng rất hợp lý và khó bác bỏ đó là sự tưởng tượng của Sam không phải bắt đầu từ lúc bị đưa vào Phòng Tra Tấn mà từ trước đó lâu rồi, ngay từ khi Sam và Jill ở trong khu mua sắm thì có một vụ nổ và quân chính phủ kéo đến. Sam thấy Jill bị cảnh sát lôi kéo một cách thô bạo, anh đã bị ảo giác và nhìn viên cảnh sát thành tên Samurai khổng lồ như thường thấy trong mơ. Hành vi hung hãn của Sam đã khiến anh bị cảnh sát đánh gục. Sam không bao giờ tỉnh hẳn lại nữa và tất cả những cảnh sau đó chỉ là tưởng tượng của anh. Vì sao giả thiết này hợp lý:
– Sam là nhân viên của Cục Truy tìm Thông tin (Information of Retrieval) nên địa chỉ nhà là thông tin tuyệt mật. Vậy tại sao Jill lại biết nơi mà đến? (cảnh gặp Tuttle)
– Khi Sam ấn mã để đi thang máy lên phòng của Helpmann, để ý sẽ thấy bài nhạc nền Aquarela do Brasil aka. Brazil của phim. Mà Sam chỉ huýt sáo bài này ở trong mơ nên mỗi khi bài hát vang lên, nó là dấu hiệu cho thấy Sam đang mơ.
– Khi Sam quay lại tìm Jill và giơ tờ giấy giả mạo cái chết của Jill thì Jill đã biến thành cô gái trong mơ của Sam.
– Ngay trước đó, lúc ở khu mua sắm Jill còn đang rất ghét/bình thường Sam thì đến cảnh ở nhà Sam lại hôn nhau ngay? Liệu có phải nó cho thấy Sam đang mơ?
– Những mối quan hệ của mẹ Sam giúp anh thoát khỏi cuộc thẩm vấn lần một, tại sao lần hai lại không? Phải chăng vì đó là mơ?
Thậm chí là cả giả thiết tất cả bộ phim chỉ là trong mơ của Sam…
Không hẳn là không có lí, khi mà Gilliam là một người ám ảnh với chủ đề “Mơ trong mơ” và Brazil là một trong bộ ba phim về giấc mơ của ông (cùng với Time Bandits và Twelve Monkeys)
Và một điều quan trọng, như tôi đã nói khi đem so sánh Sucker Punch với Brazil, đó là sự tràn ngập ẩn dụ và các biểu tượng.
Không hiểu tại sao tôi luôn có cảm hứng một cách kì lạ với những thứ giàu tính ẩn dụ (metaphor) và biểu tượng (symbolism), có lẽ vì ảnh hưởng của những tác phẩm văn học cổ điển đã đọc trong giai đoạn tìm kiếm và định hình thế giới quan của riêng mình – thời điểm chuyển giao từ một đứa trẻ thành một người trưởng thành.
Nói về ẩn dụ, thì ngày nay nó đã thoát xa khỏi cái định nghĩa lúc ban đầu rồi: không chỉ là một hình thái tu từ nữa mà trở thành một dạng nghệ thuật.
Nhất là mấy phim về mơ mộng, ngủ, tưởng tượng… rất giàu ẩn dụ và biểu tượng. Chủ đề này được các nhà làm phim tận dụng từ rất lâu rồi, giờ chẳng qua mới nổi và được khán giả đại chúng biết đến nhờ mấy phim kiểu Inception, Shutter Island…. Có thể kể ra những cái tên như: Dreams của Akira Kurosawa, Kiss of the Spider Woman của Hector Babenco, Waking Life, Lost Highway của David Lynch, 12 Monkeys của chính Terry Gilliam, Heavy Metal, Fight Club của David Fincher, Southland Tales, House of Dreams, Three Cases of Murder, Illicit Dreams, Jacob’s Ladder của Adrian Lyne, Field of Dreams…
Sự kết nối giữa các thế giới của thực tại – ảo tưởng chính là những đặc điểm tiêu biểu nhất của việc áp dụng chủ nghĩa siêu thực – Surrealism vào điện ảnh. Chính vì vậy, Brazil được đánh giá là một trong những tác phẩm thể hiện một cách xuất sắc tinh thần này. Chủ nghĩ siêu thực vốn chưa bao giờ là một con đường thẳng tắp, một chiều hay một bài nhạc pop dễ nghe, dễ thích, dễ chán cả. Nó là một cái nhìn đa chiều, phức tạp của con người; là nơi trốn tránh, ẩn nấp của các tác gia khỏi sự tàn phá của hiện thực tàn bạo. Chính vì vậy Brazil tạo ra một trạng thái nửa tỉnh nửa mê, sử dụng hình ảnh để làm những câu từ ưu mĩ và tràn ngập những cắt cảnh tối tăm khó hiểu. Tưởng là ảo, là không thật nhưng lại vô cùng thật.
Đó là “những đường ống, dây cáp” dày đặc, phức tạp và xoắn xít vào nhau có ở khắp mọi nơi: từ những đường ống sưởi, dẫn nước thải hay dây cáp dùng để trao đổi thông tin…. Nó đại diện cho những thứ sai trái, quan liêu, không hoàn hảo của một xã hội. Hơn thế nữa, nó góp phần đả kích những kẻ cầm quyền, khi những công cụ được làm ra để nâng cao chất lượng cuộc sống thì nó lại có tác dụng ngược lại hay hài hước hơn là qua đoạn quảng cáo của Central Services yêu cầu người dân nên nâng cấp thay các đường ống ở nhà mình bằng các mẫu thiết kế mới. Chính quyền thay vì tìm cách sửa chữa nó thì lại bịt mắt người dân bằng cách đổ tội cho một thế-lực-không-tồn-tại. Người dân – đa phần là những con người yếu đuối, an phận thì phải bám lấy xã hội, phải tỏ ra là cái xã hội này thật hoàn hảo. Không có xã hội nào là hoàn hảo cả, đó chính mới là sự hoàn hảo tuyệt đối!
Brazil không hề có một “kẻ xấu hữu hình” nào mà chỉ xoay quanh những con người bình thường làm những công việc chuyên môn của họ! Một ví dụ tiêu biểu là bạn thân của Sam, Jack, người chuyên làm nhiệm vụ tra tấn các “kẻ khủng bố” – anh ta chỉ biết làm việc của mình, tin và nghe theo lệnh từ trên đưa xuống một cách mù quáng mà thôi. “Kẻ xấu duy nhất” có chăng chính là bản thân cái xã hội này. Chúng ta tự cam chịu làm nô lệ cho cái hệ thống vốn đã quá mục ruỗng mà không hề hay biết. Không thể nào sửa chữa được nó nữa mà chỉ có cách đập đi làm lại từ đầu.
Bài hát chủ đề xuyên suốt bộ phim có tên “Aquarela do Brasil” aka. “Brazil” tượng trưng cho “Vùng đất tự do” – giấc mơ thoát khỏi thực tại tàn bạo, chán nản của Sam. Mỗi lần vang lên là nó ám chỉ Sam đang mơ. Thực ra lúc đầu Gilliam đặt tên phim là 1984 and 1/2 nhưng vì thiếu tài trợ nên bộ phim đến tận 1985 mới được ra mắt, lúc này thì lại lằng nhằng chuyện bản quyền với một phim 1984 khác nên ông ta đã đổi thành Brazil. Tuy vậy, bài hát Brazil không chỉ là cảm hứng cho đạo diễn Gilliam mà lời của nó cũng thể hiện nội dung và mang tính biểu tượng rất cao như chính tự thân bộ phim – nếu bạn thích một bộ phim khó hiểu, có chiều sâu, nhiều tầng nghĩa, một bộ phim có thể phải xem lại nhiều lần thì Brazil là sự lựa chọn không thể thích hợp hơn.
